Πριν από κάποια χρόνια ο Viktor Frankl, Εβραίος, βρέθηκε να κρατείται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Όχι σε ένα μάλιστα, αλλά σε πολλά. Ο Viktor Frankl έλεγε «μπορεί να πάρουν τα πάντα από έναν άνθρωπο εκτός από ένα: την τελευταία από τις ανθρώπινες ελευθερίες - το να επιλέγει τη στάση του απέναντι σε οποιεσδήποτε συνθήκες, να διαλέγει τον δρόμο του». Ο Viktor Frankl ίδρυσε αργότερα τη λογοθεραπεία, μια υπαρξιακή ματιά στα δεδομένα και την ψυχοθεραπεία. Όχι την ευρέως γνωστή λογοθεραπεία που έχει να κάνει με τις δυσλειτουργίες στον λόγο, αλλά μια άλλη διαφορετική: όπου «λόγος» σημαίνει νόημα. Μια θεραπεία, δηλαδή, που θα ασχολείται με το νόημα, με τον λόγο για τον οποίο ζει κανείς. Ο λόγος που ζούμε μπορεί να μην είναι ένας, μπορεί να είναι πολλοί ή μπορεί και να αλλάζει στη διάρκεια της ζωής μας. Μπορεί να έχουμε ένα σταθερό νόημα ή πολλά μικρά και διαφορετικά. Σε στιγμές σαν και αυτές, μέσα στην πανδημία, ίσως το νόημα χάνεται. Ποιο είναι αλήθεια το νόημα της πανδημίας; Τι σημαίνει; Γιατί σε εμάς; Γιατί τώρα; Ποιος κρύβεται από πίσω;
Εύλογα ερωτήματα, δίχως απάντηση. Ή μάλλον με άλλη απάντηση για τον καθένα μας.
Η πανδημία δεν έχει να κάνει για μένα ούτε με το κακό που κάνουμε στη φύση, ούτε με τις φαρμακευτικές εταιρίες, ούτε με τους διαρκείς, κρυφούς και μη, πολέμους. Πανδημίες γίνονταν και πιθανώς θα γίνονται. Η πανδημία μας έτυχε. Και καμιά φορά ότι κάτι απλώς τυχαίνει, είναι δύσκολο να το δεχτεί ο ανθρώπινος νους. Δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν ότι «όλα για κάποιο λόγο γίνονται» και «τίποτα δεν είναι τυχαίο». Αντιθέτως, τα περισσότερα δεδομένα της ύπαρξής μας είναι εντελώς τυχαία. Το που γεννηθήκαμε. Το πότε. Το ύψος μας. Το χρώμα των μαλλιών μας. Μας έτυχαν. Ο άνθρωπος συνήθως δεν θέλει τα πράγματα να τυχαίνουν, γιατί αν απλώς τυχαίνουν, σημαίνει ότι είναι εκτός της σφαίρας του ελέγχου του. Κι αυτό είναι κακό για τους περισσότερους από εμάς. Κι όμως. Είναι ελάχιστα αυτά που όντως μπορούμε να ελέγξουμε.
Είναι κάπως παράδοξο να σκέφτεσαι ότι ζεις μια πανδημία εν έτει 2020. Από την άλλη, έχει και μια λογική. Δεδομένης της κατάχρησης των αντιβιοτικών και της αλόγιστης χρήσης τους, καθώς και με το αντιεμβολιαστικό κίνημα να σπάει διαρκώς την ανοσία της αγέλης (που τώρα πια είμαι σίγουρη ότι όλοι ξέρουμε τι είναι), ήταν λίγο θέμα χρόνου να ζήσουμε κάτι σε επιδημία. Ίσως δεν περιμέναμε αυτό, αλλά αυτό μας βρήκε. Ένας ιός που μας βάλλει όλους το ίδιο και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Ο ιός δεν υπολογίζει φυλή, θρησκεία, φύλο, κοινωνική τάξη. Όσον αφορά το οικονομικό κομμάτι ωστόσο, αν και είμαστε όλοι ίσοι απέναντι στον ιό, δεν είμαστε όλοι ίσοι στην αντιμετώπισή του. Τα τεστ δεν είναι το ίδιο διαθέσιμα για όλους μας ούτε και οι πόροι. Σαφώς η βασίλισσα της Αγγλίας μπορεί να κολλήσει όσο μπορεί και ο Αχμέτ στη Μόρια αλλά όπως φαντάζεστε καμία σχέση η πορεία και το κόστος για τους δύο, αλλά και όσους σχετίζονται μαζί τους. Μάλιστα, ο ένας έχει την ευκαιρία για κοινωνική απομόνωση, ο άλλος όχι. Ίσως πάω στα άκρα θα μου πείτε. Ας κάτσουμε στη μέση λοιπόν. Στον μέσο Έλληνα πολίτη.
Τι σημαίνει για τον μέσο Έλληνα πολίτη το να ζει εν μέσω πανδημίας; Ξαφνικά βλέπεις πολύ κόσμο να φοβάται για τη ζωή του. Αλήθεια, θυμόμασταν και πριν την πανδημία πόσο σημαντικές είναι οι ζωές μας;
Κάποιοι βρίσκουν χρόνο μέσα σε αυτό να επανεξετάσουν τη ζωή τους. «Έχει νόημα το πώς ζούσα; Που έτρεχα όλη μέρα;» Άλλοι πλήττουν. Τους λείπει που έτρεχαν όλοι μέρα! Άλλοι συνειδητοποιούν κομμάτια για τις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Νιώθουν τυχεροί που είναι στην απομόνωση με κάποιο αγαπημένο άτομο. Άλλοι είναι σε φρίκη. Τι θέλω να πω; Η αντικειμενική πραγματικότητα είναι μία και είναι ίδια. Η αντικειμενική πραγματικότητα είναι ο ιός. Η έλλειψη των Dettol. H έλλειψη των αντισηπτικών. Η κρίση που θα προκύψει στην υγεία και την οικονομία. Αυτά είναι όλα μέρος της αντικειμενικής πραγματικότητας.
Πώς λειτουργούμε όμως στην καθημερινότητά μας; Αυτό είναι η υποκειμενική πραγματικότητα. Δεν μπορώ να ελέγξω πότε θα βρεθεί το εμβόλιο. Δεν μπορώ να ελέγξω πότε θα βρεθεί το φάρμακο (εξαιρούνται όσοι μπορούν, αλλά φαντάζομαι δεν διαβάζουν αυτά που γράφω τώρα, είναι πολύ απασχολημένοι να ψάχνουν λύση!). Το μόνο που μπορώ να ελέγξω είναι πώς στέκομαι σε όλο αυτό που συμβαίνει. Το μόνο που μπορώ να ελέγξω είναι η στάση μου. Κάθε μέρα, ξυπνάω. Και είμαι τυχερή που ξυπνάω. Είμαι τυχερή που ακόμα είμαι υγιής. Είμαστε τυχεροί που είναι 2020 και μπορούμε να κλειστούμε σπίτια μας για να βοηθήσουμε το σύστημα υγείας και τις ευπαθείς ομάδες. Το 1918 στην Ισπανική γρίπη δεν μπορούσαν όλοι να απομονωθούν κοινωνικά. Υπήρχε πόλεμος. Τι απομόνωση μπορεί να υπάρξει στον πόλεμο; Τι social distancing στη μάχη; Βλέπεις όμως πόσο κοντά, αλλά και πόσο μακριά είμαστε από τότε. Τα συμπτώματα παρόμοια, η τεχνολογία διαφορετική.
Αγαπώ την τεχνολογία. Και τώρα είναι ο μόνος λόγος που μπορώ ακόμα να δουλεύω. Ζούμε πρωτόγνωρους καιρούς και κανείς δεν είναι ειδικός. Βλέπεις πώς κάθε μέρα αλλάζουν τα πράγματα, δομές που έπαιρνε χρόνια να μεταφερθούν στο διαδίκτυο τώρα γίνονται στο άψε σβήσε. Καταλαβαίνεις λίγο τι μπορούσε να γίνει και τι δεν ήθελαν να γίνει. Ανάγκα και θεοί πείθονται. Ο νέος θεός το διαδίκτυο.
Με το διαδίκτυο μπορώ να δω τη μαμά μου με βιντεοκλήση. Δεν μπορώ όμως να την αγκαλιάσω. Η ανθρώπινη επαφή πάντα λείπει και πάντα είναι αναντικατάστατη. Νομίζω ένα βασικό πρόβλημα της απομόνωσης αυτής είναι το πώς κάποιοι άνθρωποι δεν θα αγγίξουν και δεν θα αγγιχτούν για πολύ καιρό. Πώς αυτό θα επηρεάσει τις δομές του εγκεφάλου μας αλήθεια; Πώς θα επηρεαστούν οι σχέσεις μας;
Άλλοι άνθρωποι πάλι θα εύχονται να μην είχαν σωματική επαφή. Για κάποιους η βία θα εκτοξευτεί στα ύψη τώρα που θα μένουν εγκλεισμένοι. Πώς θα είναι για όσους είναι σε τέτοιες σχέσεις; Πώς περνάει κάποιος που φροντίζει ένα παιδί με αυτισμό ή κάποιον με άνοια; Πώς περνάει κάποιος που είχε ψυχαναγκασμό με την καθαριότητα και έκανε χρόνια να το αφήσει πίσω και τώρα πρέπει να γυρίσει σε συμπεριφορές που κάποτε θεωρούνταν υπερβολικές αλλά τώρα είναι η νόρμα; (Όπως το συχνό πλύσιμο χεριών και η συνεχής απολύμανση).
Μία αντικειμενική πραγματικότητα και πολλές, άπειρες, υποκειμενικές. Ποτέ δεν ξέρεις τι περνάει ο άλλος. Για αυτό, ύστατος στόχος η ευγένεια. Ας μην ξεχνάμε αυτό που η τεχνολογία δεν μπορεί να αντικαταστήσει: την ανθρωπιά.
Θα περάσει κι αυτό και πολλοί από εμάς, οι περισσότεροι, θα επιζήσουμε. Τι θα χάσουμε όμως στη μάχη για επιβίωση; Τι είναι σημαντικό να κρατήσουμε; Η απάντηση είναι διαφορετική για τον καθένα. Ωστόσο υπήρχαν άνθρωποι που έχουν ζήσει πολέμους (και που ζουν ακόμα, όπως στη Συρία) και επέζησαν. Άλλοι επέζησαν, άλλοι θριάμβευσαν. Είναι αυτό που η θετική ψυχολογία ονομάζει άνθιση. Τι κάνει έναν άνθρωπο όχι απλά να επιζεί, αλλά να ανθίζει; Αυτό αναρωτήθηκε κάποτε ο Csikszentmihalyi. Γιατί ενώ δύο άνθρωποι μπορεί να έχουν επιζήσει τον ίδιο πόλεμο, έχουν διαφορετική πορεία ζωής; Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι κομμάτι αυτού σίγουρα. Δεν την έχουμε όλοι. Δεν έχουμε όλοι τις ίδιες αντοχές, ούτε τις ίδιες προσδοκίες. Κι υπάρχει μια μεγάλη διαφορά στο «Δεν πέθανα» από το «Ζω», όπως λέει η γνωστή ψυχολόγος Esther Perel, της οποίας οι γονείς επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και ήταν μάλιστα οι μόνοι από τις οικογένειές τους που επέζησαν. Σκέφτομαι τον παππού μου, που με κάποιο τρόπο δεν θεωρούσε ότι η ανθρώπινη δυστυχία είναι κάτι μακρινό ούτε κάτι σπάνιο. Αυτό νομίζω αλλάζει πολύ τα πράγματα και το πώς βιώνεις κάτι που σου τυχαίνει. Καθώς και τις βλέψεις σου για τη ζωή. Το πώς περνάς κάθε στιγμή. Σαφώς κάποτε το τραύμα ήταν πιο αναμενόμενο. Τώρα όμως μας παραξενεύει. Αλλά το τραύμα είναι σύμφυτο με την ανθρώπινη ύπαρξη. Απλά οι άμυνές μας μας πείθουν ότι δεν θα συμβεί σε εμάς. Κι είναι εξαιρετικές οι άμυνες αυτές για όσους τις κρατούν ακόμα! «Τις άμυνές μου! Μην μου πειράζετε τις άμυνές μου!» έλεγε ο αγαπημένος μου δάσκαλος Αλέξης Χαρισιάδης. Κι είναι πράγματι εξαίρετης σημασίας οι άμυνες.
Την ίδια στιγμή, στο τώρα που ζούμε, ζούμε. Μπορεί να είμαστε εγκλεισμένοι (όσοι είμαστε τυχεροί, γιατί παραδείγματος χάρη οι γιατροί δεν έχουν αυτή την ευκαιρία), αλλά ζούμε. Όταν αυτό περάσει θα έχει υπάρξει μέρος της ζωής μας. Κι είναι ένα ερώτημα το πώς θέλω να έχω ζήσει αυτούς τους μήνες. Με τι ψυχολογία και με τι ιδανικά; Πώς θέλω να έχω περάσει τις ώρες μου; Δεν μπορώ να ελέγξω τον κορονοϊό. Μπορώ όμως να ελέγξω τη στάση μου. Αν θα παραπονιέμαι όλη μέρα και θα ξεφυσάω. Αν θα δω όλα τα δελτία ειδήσεων ή μόνο ένα. Αν θα κάνω γυμναστική στο σπίτι. Αν θα με φροντίσω. Φυσικά μιλάω για όλους εμάς που έχουμε το προνόμιο για κάτι τέτοιο, γιατί οι πρόσφυγες επί παραδείγματι δεν έχουν αυτό το προνόμιο. Σαφώς βέβαια, όταν ο Viktor Frankl βρήκε ένα νόημα ύπαρξης μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης (σκεφτόταν την γυναίκα του και πώς θα την αγκαλιάσει, χωρίς να ξέρει ότι είχε πεθάνει, καθώς και το να βρίσκει χαρτάκια από δω κ από κει για να γράψει το βιβλίο του) παίρνω κουράγιο να σκεφτώ ότι όλοι, σε κάθε στιγμή έχουμε τη δυνατότητα να ελέγξουμε τη στάση μας. Και καμιά φορά είναι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε.
Καθένας μας θα βρει άλλο νόημα. Αλλά νομίζω είναι σημαντικό να βρούμε ένα. «Αυτός που έχει βρει ένα γιατί αντέχει το κάθε πώς» έλεγε ο Νίτσε και ισχύει. Είναι απίστευτο το τι μπορεί να σηκώσει ένας άνθρωπος. Αλλά είναι απαραίτητο το δυνατό «γιατί». Το προσωπικό νόημα. Καθένας θα βρει το δικό του. Ένα είναι βέβαιο: κάθε μέρα είναι μια εξάσκηση στην αβεβαιότητα. Θα προτιμούσαμε να μην εξασκούμασταν σε αυτό, είμαι σίγουρη, αλλά τελικά η βεβαιότητα δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση - που όμως είναι συνήθως απαραίτητη για να γυρίζει η γη. Δείτε όμως! Η γη ακόμα γυρίζει. Πώς θέλουμε να είναι οι ζωές μας όταν αυτό περάσει; Τώρα είναι η ώρα να το σκεφτούμε. Η ώρα για ένα hard reset (επαναφορά εργοστασιακών ρυθμίσεων) που κάνουμε και στα κινητά μας όταν έχουν κολλήσει.
